Jarosław Klejnocki- Poezja Polska w ostatnich 20 latach XX wieku.(1), UG, Gramatyka historyczna, opisowa i teoria ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Jarosław Klejnocki
POEZJA POLSKA W OSTATNICH 20 LATACH XX WIEKU
Pod skrzydłami Noblistów
Poezja zajmuje w polskiej literaturze miejsce szczególne co najmniej od dwustu lat. Po utracie
przez naród niepodległości w 1795 roku, a co za tym idzie własnego państwa wraz ze wszystkimi
instytucjami, poezja stała się na ponad wiek - aż do ponownego odzyskania niepodległości przez
Polskę w 1918 roku (w wyniku szczęśliwego rozstrzygnięcia I wojny światowej) - nośnikiem
świadomości narodowej. To właśnie na niej spoczywał obowiązek kształtowania postaw
obywatelsko-patriotycznych, to w niej Polacy poszukiwali pocieszenia i otuchy w najbardziej
dramatycznych momentach swej historii. Poeta wciąż cieszy się w Polsce specjalną estymą, ale też
oczekuje się od niego "poważnego" pisania. Można zaryzykować twierdzenie, że nawet wtedy, gdy
poeta polski ma ochotę pożartować, to czytelnicy oczekują od niego żartów na tematy uznawane za
istotne: więc obywatelskie, społeczne, filozoficzno-egzystencjalne. Liryka czysto rozrywkowa,
będąca sama w sobie zabawą przyjmowana jest w zasadzie z nieufnością pomieszaną z
lekceważeniem. Można zaryzykować twierdzenie, że Polacy swoich prozaików szanują, ale poetów
kochają i oczekują od nich przesłań niebanalnych. Wyeksponowane miejsce poezji w kulturze jest
w pewnym sensie polską specyfiką wynikającą, jak się już rzekło, poniekąd z historycznych
uwarunkowań, a poniekąd także z pewnych ulotnych, aczkolwiek dających się wyraziście
zaobserwować, zbiorowych preferencji. Krąży nawet żart, niepozbawiony związków z
rzeczywistością, że najwyrazistsza różnica między literaturą francuską a polską jest taka, że we
Francji wydaje się rocznie 300 powieści i 30 tomików wierszy, a w Polsce odwrotnie. W
uproszczeniu można powiedzieć, że Polacy niemal "od zawsze" chętniej niż po prozę sięgali po
wiersze, by znaleźć w nich diagnozy oraz - co ważne - wzruszenia. Chętniej też sięgali po pióro, by
wypowiedzieć się w sposób wierszowany.
Jan Błoński,nestor polskich krytyków literackich,
twierdzi wręcz, że: "współczesna literatura polska liryką stoi."
Historia, polityka, literatura
W ostatnich dwudziestu latach dwa wydarzenia zdają się mieć dla polskiej poezji znaczenie
fundamentalne. Pierwsze to przyznanie w 1980 roku Nagrody Nobla w dziedzinie literatury
Czesławowi Miłoszowi,drugie - Nobel w tej samej dziedzinie dla
Wisławy Szymborskiej(1996).
Do tej pory polscy laureaci tej prestiżowej literackiej nagrody byli prozaikami (w 1905 roku
HenrykSienkiewicz,autor powieści QUO VADIS i w 1924 roku
Władysław St. Reymont,autor sagi
CHŁOPI), oba wyróżnienia dla poetów zdają się potwierdzać siłę i jakość liryki tworzonej
współcześnie nad Wisłą. Zwłaszcza, że laureaci nie odłożyli piór i nadal pozostają, za sprawą
swego wciąż wzbogacanego dorobku, jednymi z najważniejszych polskich artystów-
intelektualistów. Tak przynajmniej odczytywać można znaczenie nagrody dla Szymborskiej
(pamiętając jednocześnie, że laur ten stanowi wyraz uznania przede wszystkim dla indywidualnej,
niepowtarzalnej twórczości własnej pisarza).
Nagroda dla Miłosza ma jeszcze jeden ważny wymiar, ponieważ zbiegła się z przełomowymi
wydarzeniami politycznymi. Po zakończeniu II wojny światowej Polska pozostawała, aż do słynnej
europejskiej "jesieni ludów" z końca lat osiemdziesiątych, w orbicie wpływów sowieckich, a
politykę kulturalną w kraju kształtowała władza komunistyczna. Opozycja (polityczna i literacka)
wobec tej władzy funkcjonowała na emigracji (głównie w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej
Brytanii oraz Francji) od 1945 roku, czyli niemal od samego ukształtowania się zimnowojennego
podziału Europy. Opozycja w kraju rodziła się, to zresztą zrozumiałe, wolniej, a jej zorganizowane
struktury pojawiły się na dobre w połowie lat siedemdziesiątych i spotkały się z represjami ze
strony reżimu. W sierpniu 1980 roku, w wyniku kolejnych w powojennej historii Polski protestów
społecznych oraz w sprzyjającym splocie rozmaitych czynników politycznych (m.in. początku
pontyfikatu w Kościele Rzymsko-Katolickim papieża Polaka w 1978 roku, chwilowego odprężenia
światowego, a także zaangażowania się ZSRR w interwencję zbrojną w Afganistanie) doszło w
kraju do powstania niezależnych związków zawodowych (ewenement w krajach komunistycznych)
"Solidarność" i do ogólnego rozluźnienia kontroli państwa nad obywatelami (także w sferze
kultury). Nobel dla Miłosza - który od 1951 roku przebywał na emigracji, a w związku z tym
oficjalnie nie wolno było o nim ani mówić, ani pisać - stanowił ogromne wzmocnienie
wolnościowych dążeń społeczeństwa i licznego grona "krajowych" pisarzy. Co prawda już w
grudniu 1981 roku komunistyczne władze ukróciły ten festiwal wolności, wprowadzając stan
wojenny, ale ziarno wolności zostało zasiane. Polityczne spory między władzą i społeczeństwem
znalazły swoje zakończenie po wielu latach - i przy dobrej woli obu stron - w pokojowych
negocjacjach, które umożliwiły stopniowy powrót Polski do rodziny krajów demokratycznych w
1989 roku.
Te wszystkie wydarzenia: półtora roku poczucia względnej swobody (państwowa cenzura
polityczna pozwalała wówczas na wiele), potem noc stanu wojennego, wreszcie wielki przełom
końca lat osiemdziesiątych, który przyniósł upadek całego komunistycznego bloku w centralnej
Europie - wycisnęły wyraziste piętno na polskiej współczesnej poezji. Ma ona bowiem możliwość
szybszego niż inne formy artystycznego piśmiennictwa reagowania na bieżące wydarzenia, choć z
drugiej strony w samej naturze poezji lirycznej leży wyciszenie, subtelność i subiektywizm. I takie
właśnie są bieguny polskiej poezji współczesnej w ostatnim dwudziestoleciu XX wieku.
Bieguny polskiej poezji
Jeden więc - to liryka zaangażowana społecznie i politycznie, "walcząca", podejmująca w danym
momencie kwestie istotne dla zbiorowości, żywo reagująca na wszystkie ważniejsze fenomeny ze
sfery życia wspólnoty narodowej. Taki charakter ma niewątpliwie poezja w latach
osiemdziesiątych, mówi się nawet o kategorii "poezji stanu wojennego", czyli ewidentnie
nacechowanym piśmiennictwie, często na poziomie propagandy czy zwykłej satyry politycznej.
Życie publiczne z jego rozmaitymi uwarunkowaniami odcisnęło się w każdym razie piętnem na
dorobku polskich pisarzy w tym okresie. Kariery pisarskie poetów debiutujących w latach
siedemdziesiątych - i niemal od razu związanych z niezależnym, pozacenzuralnym, obiegiem
literatury - np. Tomasza Jastruna, Antoniego Pawlaka czy uważanego za najzdolniejszego z nich
wszystkich - Jana Polkowskiego - pozostały już na zawsze napiętnowane odium tamtych czasów.
Co z jednej strony uniemożliwiło odnalezienie się tych pisarzy w nowej rzeczywistości (Polkowski
w zasadzie od lat nie publikuje), albo skazało ich twórczość na odbiór kontekstowo związany z
tamtymi, dziś już historycznymi, podziałami. Ale jednocześnie wielu wybitnym poetom (np.
Tadeuszowi Różewiczowi,Adamowi Zagajewskiemu,obojgu Noblistom, a także ulubionym przez
najmłodszych poetów:
Bohdanowi Zadurzei
Piotrowi Sommerowi)udało się ocalić w szaleństwie
tych sporów enklawę subiektywnych, oryginalnych dokonań artystycznych. Już zresztą od połowy
lat osiemdziesiątych będzie się toczyć w kulturze polskiej dyskusja, nabierająca z czasem
rozmachu, na temat konieczności ochrony sztuki przed jej zbytnim uwikłaniem w bieżące - a często
z perspektywy czasu ulotne i powierzchowne - sprawy.
Pojawia się z jednej strony idea poezji jako ekspresji prywatnej, "wsobnej", ukierunkowanej na
autoanalizę psychologiczno-emocjonalną, z drugiej strony idea poezji jako tego gatunku sztuki,
który winien podejmować kwestie najistotniejsze dla ludzkiej egzystencji (problemy filozoficzne,
religijne, duchowe), nie stroniąc od wysokiego tonu i wzniosłości. To jest właśnie ów drugi biegun
liryki polskiej i jego dominujące dwie tendencje w jej rozwoju w latach dziewięćdziesiątych. I tak
jak poezja "zaangażowana" będzie się chętnie odwoływać do bogatej tradycji romantyczno-
niepodległościowej (z czasów kolejnych zrywów narodowych w wieku XIX oraz walk narodu w
wojnach światowych XX wieku), tak poezja "prywatna"/"filozofująca" będzie chętnie poszukiwać
inspiracji w obcych literaturach (np. w północnoamerykańskiej, anglosaskiej), a także w rodzimym
dorobku piśmienniczym, który z powodu historycznych zawirowań nigdy nie mógł stać się
powszechnie znany (np. w tradycji futurystyczno-dadaistycznej z początku XX wieku).
Poezja po przełomie
Rok 1989 przyniósł poezji polskiej, jak i całej kulturze, szereg zmian. Do dziś co prawda trwają
wśród krytyków dyskusje, czy polityczny przełom (aksamitna ewolucja ustroju wyprzedzająca
wszystkie inne - także aksamitne, jak w Czechosłowacji lub krwawe, jak w Rumunii - w tym
regionie Europy) zaowocował równie intensywnymi przemianami estetycznymi w literaturze, ale
kilka ustaleń jest pewnych. Po pierwsze - zmieniła się struktura wydawnicza, skończył się patronat
instytucji politycznych (zarówno reżimowych, jak i opozycyjnych) nad literaturą i pojawił się rynek
z prawdziwego zdarzenia. Procesy edytorsko-czytelnicze uległy tym samym komercjalizacji. Z
jednej strony "zepchnęło" to poetów z ich twórczością na margines biznesu wydawniczego i jego
machin promocyjnych, z drugiej - nastąpiła decentralizacja i regionalizacja organizacyjnych
struktur instytucji kulturalnych, co pozwala dziś poecie w miarę łatwo zadebiutować, a także zyskać
bezpośredni dostęp do zapewne nielicznej, ale znającej się na rzeczy publiczności czytającej. Drugą
konsekwencją przełomu jest dość radykalna zmiana oczekiwań czytelników wobec poezji. W latach
dziewięćdziesiątych nikt już raczej nie oczekuje od tomów wierszy, by te przynosiły objaśnienie i
jakąś syntezę: rzeczywistości, przemian mentalnościowo-duchowych czy cywilizacyjnych.
Oczekiwania te zaczęto wiązać raczej z epiką, co akurat jest dość typowym zjawiskiem dla
nowożytnej formacji kulturalnej Europy. Wreszcie - po trzecie - przełom ów pozwolił z dystansu
spojrzeć na dorobek poetów uznanych, a tym samym dokonać wstępnej choćby rekapitulacji
zysków i strat oraz szans i zagrożeń polskiej nowoczesnej liryki.
Koniec wieku i Wielcy Mistrzowie
Z perspektywy końca wieku możemy klarownie dostrzec, że polska poezja ostatnich pięćdziesięciu
lat miała ten przywilej, że pojawiły się wśród licznych rzesz pisarskich prawdziwe perły i gwiazdy.
Dwie Nagrody Nobla dla wciąż tworzących artystów, przyznane przedstawicielom polskiej liryki na
przestrzeni 15 lat, mówią same za siebie i starczają za jakąkolwiek promocję dostojnych laureatów.
Ale przecież zarówno
Zbigniew Herbert(zmarły niestety w 1998), jak i
Tadeusz Różewiczto
twórcy ścisłej czołówki światowej. Nagrody Nobla stanowiły w rzeczy samej jedynie potwierdzenie
wysokich not, jakie poezja polska zbierała na świecie od dawna, a osobliwie
Wisława Szymborskai
Czesław Miłosz.Jednocześnie trzeba przyznać, że oddziaływanie liryki w drugiej połowie wieku
malało, albowiem to światowi prozaicy przechwycili pałeczkę pierwszeństwa i popularności - tak
więc popularność polskich noblistów ograniczała się do dość zamkniętego grona prawdziwych
fanatyków poezji.
Ostatnich dwadzieścia lat to w twórczości Wielkiej Czwórki (Szymborska, Miłosz, Różewicz,
Herbert) czas dopełnień wątków tematycznych i artystycznych dotychczas obecnych w ich
pisarstwie. Czesław Miłosz stanowi tu samoistny fenomen, ponieważ po otrzymaniu Najwyższego
Lauru pozostał nadzwyczaj płodnym pisarzem, wydając tomiki poetyckie, zbiory esejów
literackich, książki badawcze i krytyczne (w latach dziewięćdziesiątych opublikował m.in.: szkice
METAFIZYCZNA PAUZA (1995); ROK MYŚLIWEGO (1990); tomik NA BRZEGU RZEKI
(1994); książkę o poetce
Annie ŚwirszczyńskiejJAKIEGOŻ TO GOŚCIA MIELIŚMY (1996);
eseje ŻYCIE NA WYSPACH (1997); PIESEK PRZYDROŻNY (1998). Czas "późnej" twórczości
to jednocześnie czas podsumowania, czas wypowiadania twierdzeń fundamentalnych. Tak też jest
w przypadku polskich poetów, którzy dokonują w swojej poezji rewizji wartości fundamentalnych,
rozważając dylemat "sztuka czy życie" (np. w poezji Miłosza i Różewicza), sporządzając bilans
etyczny (np. Herbert i Szymborska), pytając o kondycję kultury (poezja Różewicza), dokonując
obrachunków pokoleniowo-ideowych (np. poezja Różewicza, Herberta), poszukując transcendencji
(Miłosz, Różewicz). Można więc pokusić się o wyznaczenie dominant, charakteryzujących ostatnie
zamierzenia największych polskich poetów - Wielkiej Czwórki. W przypadku Miłosza byłaby to
afirmacja; u Szymborskiej (zwłaszcza w tomiku Koniec i początek) - ironiczno-wątpiący
sceptycyzm intelektualistki; u Różewicza (w tomiku zawsze fragment) - bezwzględny komentarz do
powojennej pustki cywilizacyjno-kulturowej oraz fascynacja opisem Zła; w przypadku Herberta (w
tomiku EPILOG BURZY) - etyczny rozrachunek z naszymi czasami oraz zapis dylematów
filozoficznych, jakie rodzi proces erozji religijności we współczesnej kulturze.
Poezja wymienionych wyżej twórców to zatem literatura spraw ostatecznych sprowadzona, mocą
artystycznego geniuszu, do wymiarów dostępnych każdemu. Umiejętność odnalezienia kwestii
istotnych w jakimkolwiek szczególe życia codziennego oraz - z drugiej strony - uogólnienie
znaczeń związanych z sytuacjami i zdarzeniami pozornie zwyczajnymi - to marka powodująca, że
polska poezja współczesna cieszy się posiadaniem niekwestionowanych autorytetów,
wyznaczających swym pisarstwem kierunki rozwoju.
Wśród "starych" (tj. uznanych) mistrzów poezji polskiej wypada umieścić również
JarosławaMarka Rymkiewicza(poetę jednocześnie portretującego martyrologię narodu polskiego w XX
wieku, jak i wrażliwego filozofa, zajmującego się kwestią przemijania oraz dylematami
metafizycznymi, a sięgającego twórczo do dorobku artystycznego poezji XVII-wiecznej),
LudmiłęMarjańską,Joannę Pollakównę (uprawiające stonowaną lirykę emocjonalną, osobistą, uczuciową)
oraz zmarłych w latach dziewięćdziesiątych
Artura Międzyrzeckiego(erudycyjnego, nieco
akademickiego, poetę kultury) i Zbigniewa Bieńkowskiego (postawangardystę).
Społecznicy, emigranci, obserwatorzy
"Nowi mistrzowie" to pięćdziesięcioletni już dziś weterani dawnej poezji zaangażowanej,
wyrastającej zarówno z europejskiego kontrkulturowego doświadczenia roku 1968, jak i polskich
politycznych przełomów i wstrząsów tego samego okresu (antysemickie ekscesy marca 1968,
będące rezultatem frakcyjnych walk w partii komunistycznej, protesty studenckie, krwawe
stłumienie robotniczych strajków w 1970 roku). Formację tę, skądinąd bardzo liczną i różnorodną,
nazwano "Pokoleniem 68" albo też "Nową Falą". Najciekawszym dorobkiem z całej, jak się rzekło,
plejady twórców, szczycą się obecnie:
Stanisław Barańczak,Adam Zagajewski(obaj mieszkający
od lat poza Polską - pierwszy w USA, drugi we Francji),
Ryszard Krynicki(oddający się w
ostatnich latach raczej pracy wydawcy), wreszcie
Ewa Lipska(długoletnia szefowa Instytutu
Polskiego w Wiedniu). Inni poeci tej formacji - jak na przykład Jacek Bierezin (zmarły tragicznie w
Paryżu pod koniec lat dziewięćdziesiątych) czy Jerzy Gizella (przez długie lata przebywający w
USA) nie rozwinęli, zapewne wskutek powikłanych przygód życiowych, swego talentu, albo też -
jak np. Stanisław Stabro,
Julian Kornhauser,Leszek Szaruga - poświęcili się bardziej pracy
naukowej, recenzenckiej, krytycznej, stając się często zresztą ambasadorami i rzecznikami polskiej
poezji poza granicami (Szaruga - w niemieckim obszarze językowym, Kornhauser - w obrębie
państw bałkańskich).
Dla "nowych mistrzów" charakterystyczna jest ewolucja, jaką przeszła ich twórczość liryczna od
bardzo silnego, agresywnego zaangażowania polityczno-społecznego w drugiej połowie lat
siedemdziesiątych i początku lat osiemdziesiątych, do poezji dystansu emocjonalnego, ironii,
obserwacji świata i implikacji metafizycznych.
Stanisław Barańczakw latach siedemdziesiątych wyrasta na czołowego dysydenta wśród polskich
poetów. Prześladowany pod koniec dekady przez władzę i cenzurę (nie może oficjalnie
publikować), poświęca się pracy politycznej, przekładom z języka angielskiego (wkrótce uznany
zostanie za absolutny fenomen w tej dziedzinie), wydaje także wiersze i eseje zarówno w kraju -
poza kontrolą cenzury - jak i na emigracji. Jego tomiki z lat siedemdziesiątych, Ja wiem, że to
niesłuszne czy Sztuczne oddychanie, przyjęło się uważać za szczytowe osiągnięcie
antykomunistycznej poezji politycznej, która nie jest jednocześnie poezją "rewolucyjną", poezją
"czynu" i nie zatraca ze swego horyzontu dylematów egzystencjalnych pojedynczego człowieka.
Barańczak jawi się tu jako pisarz, który kompromituje władzę oraz stosunki panujące w rządzonym
despotycznie społeczeństwie poprzez kompromitację oficjalnego języka (więc też języka telewizji,
radia czy dyspozycyjnych pisarzy - np. tworzących tzw. "powieść milicyjną", mającą ukazać
komunistycznych stróżów porządku w pozytywnym świetle). Po wyjeździe do Stanów
Zjednoczonych (jeszcze do niedawna Barańczak wykładał na Uniwersytecie Harvarda) charakter
twórczości poety zaczął się zmieniać i stopniowo ("graniczny" tomik ATLANTYDA z 1986)
przyjął formułę poezji metafizycznej, poszukującej transcendentnych doświadczeń w codzienności
(szczytowym osiągnięciem zdaje się tomik WIDOKÓWKA Z TEGO ŚWIATA z 1988). Sięga więc
po rekwizyty obyczajowe, po sytuacje typowe, będąc wyczulonym szczególnie teraz - na emigracji
- na język jako nośnik (świadomych i nieświadomych) stanów ducha i jaźni. Barańczak w latach
dziewięćdziesiątych, mimo postępującej choroby Parkinsona, wciąż tłumaczy, wydaje antologie
przekładów i żartów literackich, publikuje wiersze własne i eseje. Należy do
najwszechstronniejszych i najbardziej płodnych polskich literatów, w latach dziewięćdziesiątych
opublikował m.in.: POEZJE WYBRANE (1990); eseje TABLICA Z MACONDO (1990); wiersze
humorystyczne ZWIERZĘCA ZAJADŁOŚĆ (1991); BIOGRAFIOŁY (1991); szkice o warsztacie
tłumacza OCALONE W TŁUMACZENIU (1992); ZUPEŁNE ZEZWIERZĘCENIE (1993);
CHIRURGICZNA PRECYZJA (1998 r.).
Poezja
Adama Zagajewskiegodoczekała się najbardziej skrajnych przykładów odbioru. Z jednej
strony jest to poeta, który może już od dawna liczyć na przychylność licznych "fanów" swego
pisarstwa (jest oblegany, także przez zagraniczną publiczność, na targach książki, spotkaniach
autorskich i imprezach promocyjnych), z drugiej strony spotykają go często dość niewybredne ataki
krytyków zarzucających jego poezji koturnowość, sztucznie budowaną wzniosłość, akademickość.
W latach siedemdziesiątych - w tomikach Komunikat i Sklepy mięsne poddał dość jednoznacznemu
wyszydzeniu niekonsekwencje i kłamstwa reżimowej kultury oraz zalecane przez władzę wzorce
życia. Zagajewski to filozoficzny erudyta, który bezlitośnie chce obnażać fałszerstwa: egzystencji,
polityki, władzy, doktryny ideologicznej. To on jest autorem dwóch głównych haseł "Pokolenia 68"
- "powiedz prawdę" i "mów wprost" - które dobrze ilustrują ambicje (wówczas, wobec
jednoznacznie totalitarnego ustroju, dość idealistyczne, naiwne) omawianej formacji artystycznej.
W latach osiemdziesiątych był natomiast jednym z pierwszych pisarzy, którzy sformułowali
potrzebę zerwania ścisłych związków literatury i polityki, albowiem sztuka ma nieco ważniejsze, a
w każdym razie inne cele (głównie estetyczne, religijne, kulturotwórcze) niż jazgocząca
publicystyka, będąca reakcją na zgiełki polityczne (nawet te najważniejsze). Tezę tę wyłożył w
tomie esejów SOLIDARNOŚĆ I SAMOTNOŚĆ (1986) wydanym w Paryżu (autor przebywa tam
stale od 1981, jednocześnie wykładając creative writing na Uniwersytecie Houston w Teksasie), a
wcześniej nadał tej formule artystyczną eksplikację w tomie JECHAĆ DO LWOWA (1985). Dziś
Zagajewski pozostaje przede wszystkim poetą pięknej, impresyjnej lub symbolicznej frazy, przez
którą chce uchwycić rozmaite aspekty ludzkiego bytowania. Dużo w jego wierszach refleksji nad
sztuką, (osobliwie malarstwem), ale wiele też nadzwyczaj precyzyjnych obserwacji społecznych.
Nie jest już jednak Zagajewski niepokornym buntownikiem, raczej świadomym ludzkiej ułomności
portrecistą niejednoznacznego w swej wielkości i małości świata. Zajmując się tematyką
metafizyczną, problematyką agnostycyzmu (w tomiku ZIEMIA OGNISTA) potrafi również
współczesnemu polskiemu czytelnikowi przybliżyć dylematy człowieka Zachodu, mieszkańca
postindustrialnej rzeczywistości (tomik PRAGNIENIE).
Ryszard Krynickii
Ewa Lipskauznawani są za mistrzów przez gremia o wiele mniejsze niż te,
które skupiają wielbicieli Barańczaka i Zagajewskiego - a to za sprawą kameralności i trudności
swej poezji. Krynicki to także "lingwista", odmiennie nieco niż Barańczak, sięgający po tradycję
[ Pobierz całość w formacie PDF ]