Jeńcy polscy w niewoli sowieckiej 1919-1921, 002-02 WOJSKO POLSKIE 1914.07.28-1939.08.31, 002-02 RÓŻNE ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
JEŃCY POLSCY W NIEWOLI SOWIECKIEJ 1919Ï1921
Wstęp
Los jeńcw rosyjskich w niewoli polskiej w latach 1919Ï1921 znany jest
dość dobrze dzięki badaniom dr. Zbigniewa Karpusa oraz płk. dr. Marka
Tarczyńskiego
Natomiast sytuacja jeńcw polskich, wziętych do niewoli sowieckiej
stanowi dotychczas ábiałą plamęÑ. Nieznana jest nawet oglna liczba jeńcw polskich,
ktrzy przebywali w obozach sowieckich. Wiadomo jedynie, że na mocy układu
pomiędzy Polską, Rosją i Ukrainą o repatriacji i wymianie jeńcw polskich i
zakładnikw podpisanego 24 lutego 1921 roku Rosja miała przekazać 40 tysięcy
jeńcw wojennych. Ostatecznie przekazała 25.335
jeńcw. Nie wiadomo ilu jeńcw
polskich zostało wziętych do niewoli sowieckiej, ilu ich zmarło w obozach do czasu
zakończenia wymiany? Nie znane są też wszystkie miejscowości, w ktrych
znajdowały się obozy jeńcw.
Warunki w obozach byty bardzo złe. Głd, brak odzieży i obuwia, choroby, a
to wszystko spotęgowane surowym klimatem i ciężką, wyczerpującą pracą.
Szczeglnie tragiczne były jednak masowe mordy dokonywane na jeńcach polskich.
Oddziały 3 Korpusu Kawalerii Gaika Bżyszkjana wymordowały w Lemanie,
Chorzelach, Cichoszkach pod Kolnem i koło Mławy ponad tysiąc jeńcw polskich z
1
Z. K a r p u s,
Jeńcy rosyjscy i ukraińscy w Polsce w latach 1918Ï1924
, Toruń 1991; Tenże,
Jeńcy
i
internowani w Białymstoku i Brześciu Litewskim w latach 1919Ï1921
, Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska w
Białymstoku 1992, z
6, s. 70Ï81; Tenże.
Obz jeńcw bolszewickich i internowanych ukraińskich w
Wadowicach. Raport z listopada 1920 r., Wojskowy Przegląd Historyczny nr 4, 1994, s
158Ï165; M.
T a r c z y ń s k i,
Losy jeńcw rosyjskich wziętych do niewoli polskiej w 1920 r
., Polska Zbrojna nr 1 z 12Ï
14.10.1990 r. Tenże,
Katyń i dyzenteria
, Prawo i Życie 18 z 30.04.1994 r.
2
Monitor Polski nr 247 z 29.10.1921 r.
17 i 18 dywizji piechoty oraz Brygady Syberyjskiej. Ujętych sprawcw mordw
polski sąd polowy skazał na karę śmierci przez rozstrzelanie
Rwnież oddziały 1
Armii Konnej dokonywały masowych mordw. Nagminne były też przypadki
mordowania polskich oficerw, ktrzy dostali się do niewoli sowieckiej.
W obozach jenieckich, w Rosji prowadzona była głwnie przez polskich
komunistw intensywna działalność agitacyjna na rzecz wstępowania jeńcw polskich
do partii komunistycznej i Armii Czerwonej. Wobec panującego w obozach głodu
wielu jeńcw pragnąc polepszyć swj byt ulegało tej agitacji. Spośrd 87 oficerw i
11.116 podoficerw i szeregowych jacy przeszli przez Punkt Wymiany Jeńcw w
Baranowiczach w okresie od 17 kwietnia do 30 lipca 1921 roku władze polskie
aresztowały 1 oficera i 71 podoficerw i szeregowcw ájako komunistw, ktrzy
podczas swego pobytu w Rosji zapisali się do partii komunistycznej i agitowali na
rzecz bolszewikw wśrd naszych jeńcw
Feliks Dzierżyński w piśmie do swego zastępcy Ksenofontowa z 1920 roku
(dokładna data nie podana) podkreślał konieczność prowadzenia propagandy
komunistycznej w obozach jeńcw i wykazywania troski o nich po to áaby jeńcy
wrciwszy do Polski byli naszymiÑ, a także wyszukiwania wśrd nich agentw w celu
rozwinięcia działalności szpiegowskiej oraz umożliwiania jeńcom, ktrzy ulegli
propagandzie ucieczek i powrotu do Polski
Obozy jeńcw polskich znajdowały się m.in. w Moskwie, Piotrogrodzie,
Rostowie, Iwanowie, Wiaźmie, Smoleńsku, Niżnym Nowgorodzie, Mohylewie,
Władymirze, Daniłowie, Homlu, Skopinie, Riazaniu, Twerze, Saratowie, Tołpinie,
Wiatce, Czelabińsku, Jekaterynburgu, Stawropolu, Krasnojarsku, Tule i Tambowie
Materiały źrdłowe dotyczące sytuacji jeńcw polskich z wojny 1919Ï1920
roku znajdują się oczywiście głwnie w archiwach rosyjskich. Jednakże i publikowane
3
M. T a r c z y ń s k i,
Los jeńcw rosyjskich
... Por. także B. S k a r a d z i ń s k i,
Polskie lata
1919Ï1920
, t. 2, Warszawa 1993, s. 307, 316Ï319, 322Ï324.
4
Raporty tygodniowe i dwutygodniowe Biura Informacyjnego Oddziału II Dowdztwa 2 armii przy
Ekspozyturze Oddziału II MSWojsk. Punktu Wymiany Jeńcw Baranowicze od 17.04. do 30.07.1921 r., CAW,
Dowdztwo 2 armii, t. 94.
5
Polsko-Sowietskaja wojna 1919Ï1920 (Ranieje nie opublikowannyje dokumienty i materiały),
część I, Moskwa 1994, s. 152.
6
Według informacji o działalności polskiej sekcji Zarządu Politycznego Rewolucyjnej Rady
Wojennej z 11 września 1920 r. posiadała ona wiadomości o 33 obozach. Polsko-Sowietskaja wojna ... cześć II,
s. 31.
dokumenty, pochodzące z Centralnego Archiwum Wojskowego, pozwalają choć
częściowo na poznanie losu polskich jeńcw w niewoli sowieckiej. Zdecydowano się
rwnież na zamieszczenie komunikatu Biura Prasowego Ministerstwa Spraw
Zagranicznych, opublikowanego w Monitorze Polskim z 1921 roku, ktry jest obecnie
trudno dostępy.
W opracowaniu materiałw archiwalnych kierowano się powszechnie
stosowanymi zasadami edycji źrdeł. Zmodernizowano więc pisownię, rozwiązano
niektre skrty, poprawiono błędy ortograficzne i interpunkcję, zachowując jednak
styl oryginałw.
Dokumenty nr 1Ï3, 9 i 11 publikowane są w całości, w innych opuszczono
fragmenty nie dotyczące sytuacji jeńcw w obozach; są to głwnie opisy ucieczek z
obozw oraz informacje oglne o sytuacji politycznoÏspołecznej w Rosji. Sygnatury
przekazw źrdłowych są tymczasowe, z wyjątkiem dokumentw nr 1 i 8.
Tadeusz Wawrzyński
*
*
*
1. PISMO ODDZIAŁU II NACZELNEGO DOWìDZTWA WP
do Sekcji Jeńcw Departamentu I
Ministerstwa Spraw Wojskowych w sprawie sytuacji jeńcw
z 5 Dywizji Strzelcw Polskich Ï 7.03.1920 roku
Przesyła się wiadomości posiadane przez Biuro Wywiadowcze II Oddz. Nacz.
Dow. o polskiej dywizji syberyjskiej, ktra znajduje się w niewoli bolszewickiej
1
.
Liczebność dywizji według sprzecznych ze sobą źrdeł waha się miedzy 8 a
15 tysiącami. Wzięci do niewoli zostali osadzeni w Irkucku. Warunki w jakich się
znajdują jeńcy są b. ciężkie. Epidemii tyfusowej ulega obecnie 30Ï40% jeńcw, z
ktrych 20% umiera, czyli ze zmarło na tyfus od 700Ï1.000. Głd i chłd potęgują
epidemię do rozmiarw zagrażających całej dywizji, jeżeli nie zostanie udzielona
natychmiastowa pomoc. Według niesprawdzonych wiadomości, rząd sowiecki gotw
wymienić naszych jeńcw na 40.000 bolszewikw, znajdujących się w polskiej
niewoli.
Oryg. masz.
CAW, Oddział I Sztabu MSWojsk. I.300.1.95.
1
Zdecydowana większość żołnierzy (ok. 10 tys.) 5 Dywizji Strzelcw Polskich
dostała się do niewoli sowieckiej po kapitulacji na stacji Klukwiennaja, leżącej ok. 130 km na
wschd od Krasnojarska.
2. PISMO SZEFA ODDZIAŁU III
NACZELNEGO DOWìDZTWA WP
płk. Juliana Stachiewicza do Szefa Sanitarnego
[Naczelnego Dowdztwa WP] w sprawie
okrucieństw bolszewickich w stosunku do jeńcw
Ï
8.06.1920 roku
Przesyła się do wiadomości i wszczęcia odpowiedniej akcji protestującej odpis
meldunku Dowdztwa frontu gen. Szeptyckiego w sprawie okrucieństw
bolszewickich.
á7.6.1920 roku podaje się meldunek Dowdcy II 32 pp.:
Przy odpieraniu atakw wroga w dn. 24.05 niżej wymienionych rannych
szeregowych II 32 pp. z powodu okrążającego ruchu nieprzyjaciela nie zdołano
wynieść i pozostawiono na placu boju pod wsiami ZamoszeÏZawidno. W dniu 25.05
po odbiciu wroga i przywrceniu starych pozycji znaleziono ich z rozprutymi
brzuchami, powyrywanymi wnętrznościami, porąbanymi czaszkami, pokłutymi
pachwinami, poprzestrzeliwanych kulami dumÏdum i oglnie potłuczonych kolbami
karabinw. Jeden z nich Adler L e j b a ranny w nogę, obdarty z odzieży do naga
przez ukrycie się w stodole we wsi Zamosze uniknął bestialskiego mordu. Są to: 1)
Szereg. K a r a s i n ranny w ramię Ï dobity przez rozprucie brzucha i wyrwanie
wnętrzności. 2) Szereg. K u l d a c i k Stanisław ranny w prawy bok Ï dobity przez
porąbanie pokrywy czaszki szablą. Mzg porąbany leżał koło trupa. 3) Szereg.
A b i e d z i ń s k i Teofil lekko ranny w klatkę piersiową Ï dobity przez potłuczenie
głowy kolbą. Ciało jego przedstawiało jedną masę zbitą. 4) Szereg. Ł e c h m a ń s k i
Paweł ranny w głowę Ï dobity przez pokłucie pachwiny bagnetem. 5) Szereg.
W ą s o w s k i Jan lekko ranny w głowę Ï dobity dwoma kulami dum-dum w pierś i
w brzuch. 6) Szereg. D u d a Stanisław ranny w nogę dobity 2-ma kulami w głowę.
7) Szereg. L a s k o w s k i Jzef ranny w pośladek Ï dobity przez rozrąbanie
moszny szablą i przebicie bagnetem piersi 8) Szereg. W ł o d a r c z y k Jan ranny w
rękę Ï dobity kulami dum-dum w brzuch. Dow. frontu gen. Szeptyckiego Nr
6803.III. z r. T i n t z ppłk. i Szef Sztabu.
Odpis masz.
CAW, Szef Sanitarny NDWP, t. 120.
PISMO SZPITALA POLOWEGO NR 208
w sprawie okrucieństw bolszewickich
w stosunku do jeńcw Ï [1920 rok]
1. Podpor. Wełnicz Władysław 19 pp 5 komp. raniony w niewoli w głowę
(rana cięta), przybył do szpitala oswobodzony przez wojska nasze, boso, w
łachmanach, opowiadał, że uratował swe życie tylko przez zatajenie swego stopnia
oficerskiego. Rannych naszych, wziętych do niewoli nikt nie opatrywał. Podpor.
Wełniacz mgłby udzielić bliższych szczegłw o okrucieństwach dopuszczanych się
na polskich oficerach i żołnierzach wziętych do niewoli.
2. U plut. Swiecha Władysława z Baonu Kolejowego, 28 Kompanii Kolejowej
stacji kol. Głuchowce stwierdziliśmy 5 ran rąbanych w głowę. Jedna z ran tych
otwarła się, tak ze mzg się uwidocznił i został uszkodzony, leżącemu już, zadano 4
rany w głowę. Wedle opowiadania rannego plutonowego zrobiono szarżę na
[ Pobierz całość w formacie PDF ]